[Musika] Sa Cebu City, naabutan naming inihahanda ni teacher Mary Jane ang kanyang mga estudyante. Lahat ng mga bata dito sa Careta Cemetery nakatira. Kabilang sila sa higit 100 residenteng nakatira dito sa himlayan. [Musika] Matapos ang kanilang [Musika] exercise, hindi sa isang silid aralan kundi sa isang musileo pumasok sina teacher Mary Jane at ang mga estudyante niya. Ito pala ang nagsisilbi nilang classroom. [Musika] Dito sa Careta Public Cemetery, itong moseleo na to yung pinwestuhan ng daycare center dahil pumayag daw yung may-ari na gamitin yung moseleo. Dito nga lang mas marami yung mga nakalibing sa loob ng moseleo. Kung bibilangin mahigit 10 yung nakahimlay dito sa loob ng moseleoan. Dahil umulan kagabi putikan ang sahig ng kanilang daycare center kasi walang roof sa itaas. Opo. O, so pagulan tapos dito napupunta po talaga rito. Bakit dito pa rin ‘yung pinwestuhan na meleo? Kasi ito lang yung malaki na museleum na ah conduciive siya sa mga bata kasi karamihan dito maliit lang yung musoleum tapos yung may-ari siya lang yung papayag na gamitin yung musoleum niya pa pang daycare. O. So bago ho ginagamit talagang nagpapaalam doun sa may-ari. pencil sige haila ka pencils dungan dungan one two taon ng nagtuturo si teacher mary jane sa daycare center ng sementery programa ito ng isang nonong-government organization oo mula germany at nasanay na raw siyang katabi sa pagtuturo ang mga labi ng mga yumao naisipan nila na mag magkaroon ng daycar inside the cemetery para sa mga bata na hindi na sila sa iba pumunta sa ibang schoolsak jeep sa parents easy na lang sa kanila kasi ang mga bata na lang ang pumunta dito hindi na sila maghatid kasi malapit lang yung bahay nila hindi ba weird ma’am na nasa loob ng sementery may nito po dito sa loob ng classroom niyo. Very weird talaga sa part ko. Pag start ko lang hindi talaga maiwasan na matakot talaga nung mga unang araw muna. Oo. Nung unang araw habang naglalakad ako, patingin dinin ako sa mga katabi kasi yung mga dinadaanan ko ay puro na-challenge ako nung nakita ko yung mga bata. Hindi sila takot kasi alam ko na nandito dito sila nakatira. Kabilang ang magkapatid na Chelsea limang taong gulang at Altea tatlong taong gulang sa mga tinuturuan ni teacher Mary [Musika] Jane. Para sa kanilang nanay na si Annalyn Racho, malaking tulong ang pagkakaroon ng klase sa loob mismo ng sementeryo kung saan sila nakatira. Bakit pinapapunta mo sila sa daycare? Para matuto silang mag-aral bago sila magride one para may matutunan na sila dito. Walang kasing tulong si ano ma’am Jan sa amin dito dahil dahil ano hindi na namin kailangan pumunta ng ibang asa barangay namin dito kasi paliguan ko lang sila ano palitan ng damit. Sila sila na lang pumupunta dito. Lakad na sila. Lakad na sila. [Musika] Napamahal na rin daw si teacher Mary Jane sa mga bata kaya kahit may oportunidad sa ibang mga [Musika] paaralan. Hindi raw niya magawang iwanan ang daycare sa sementeryo. Dito na lang muna ako kasi sabi ng mga parents, “Ma’am, huwag mo kaming iwan kasi may mga anak pa kami.” May kasunod. May kasunod pa. Hindi mo maiwan? O hindi ko talaga sila maiwan. Noon wala pang daycare. Karamihan sa mga bata ay naglalaro lang sa labas tapos makita nila ‘yung mga matatanda na magsusugal. May advantage ba ‘yan pagka halimbawang tumuntung sila sa grade 1 or grade 2? Oo. May advantage talaga ma’am kasi pag pumunta na sila ng grade school hindi na sila ma-discourage at komportable na sila. komportable na sila na pumunta ng ibang school at marunong na silang sumulat, marunong na silang bumasa. Don’t and Pagkatapos ng klase, sinundo na ni Annalyn ang dalawang [Palakpakan] [Musika] [Palakpakan] [Musika] anak. Sa isang moseleo nakatira sina ate Annelino kasama yung kanyang anim na anak. Magandang umaga po. Tapos ang sinasabi niya pagka umuulan tulad ngayon umaambon na. Pumapasok yung tubig na babaha sa loob. Good morning. Dito na siya ipinanganak. Dito rin niya isinilang ang kanyang anim na anak. Sa loob ng moseleo, naitayo nila ang kanilang kusina. Ang mga nito nagsisilbi rin nilang higaan. Ngayong araw, mag-iikot sa sementeryo si Annaly. Para kumita ng extra, naglilinis din siya ng ibang nitso. Php kada buwan ang kita niya rito. Minsan yung mga may-ari ng pinag-anuhan ko linisan naawa saakin kaya so binibigyan ako ng 200 imbes na 100 or 150 lang yung usapan namin. isang buwan tapos kung ilang lito yan marami ako may ano ako ngayon walo 10 ganun sapat ba sapat naman kahit papaano kasi yan na lang yun lang aasahan naghahanap din ng ibang paraan para naman kahit nga may pera pa naghahanap pa rin para para bukas or talagang sinisiguro sinisigurado naming bilhin yung bigas talaga kailan nagkakaroon ng extra na pera Araw ng mapatay yung ano’s day ganon. Yung Sunday kasi maraming maraming libing ganon mga sobrang snack nila binibigay na lahat yun sa amin dito. Dahil wala pang natatanggap na bayad ngayong linggo. Pinagsaluhan ng kanilang pamilya ang itlog at kanin. Ayoko ng nanglilimos yung mga anak ko. Bahala bahala na ako kumayo ng kumayod. Basta yung mana ko hindi ko gustong makita manglimas [Musika] lang. Naawa ka sa kanila sa ngayon. Syempre bakit hindi naman ong buhay na gusto ko sa kanila eh. Gusto nila ng mga gamit ng ganito ganyan pero hindi namin mabili t’s yung mga pagkain na gusto nila hindi namin mabigay. Pangarap niya para sa mga anak. makapagtapos sila ng pag-aaral. kahit gaano ka pa kahirap sa buhay agag may pinag-aralan ka tapos yung anak mo kung sa tingin mo may talent or masipag angat at aangat talaga yun kasi pag-aaral lang kasi yung ano yung parang puhunan mo sa buhay pagdating ng panahon ito lang yung mga anak natin yung pag-asa natin pag-aaralin talaga natin kahit kahit sobrang hirap kung papipiliin lang daw sial Ayaw na niyang lumaki sa sementeryo ang mga anak. Yung talagang may bahay na teterahan kasi mahirap dito sa sementeryo lalo na pag kagaya nito pag naibenta nito. Kung ayaw ng may-ari na tumira kami dito maghahanap na naman kami ng ibang matitra. Naririnig ko na usap-usapan nila. Nangangarap sila na paglaki ko ganito ako. Ako ganito ako kasi gusto ko gusto ko ng malaking bahay ganun. Parang natutuwa ako kasi maliliit pa sila. nangangarap na sila parang siguro nakikita nila yung sitwasyon [Musika] ganon pagkatapos magturo ni teacher Mary Jane sa karet didiretso siya sa kanyang pangalawang klase. Dito naman sa Chinese Cemetery sa Cebu City. Malalaking Musileyo ang mga nakatayo dito sa Cebu City Chinese Cemetery. Pero ang mga himlayan ng mga namayapa na malaking tulong para sa mga walang matirhan. tinatayang nasa anim na raang residente ang ngayo’y naninirahan [Musika] dito kabilang sa mga tinuturuan dito ni teacher mary jane si John Ray apat na taong [Musika] gulang nong araw na yon sinabayan kong umuwi mula sa klase sina John Ray. Sinundo siya ng kanyang nanay na si Dorena. Malaking tulong ba? Opo ma’am kasi malapit lang po. Kung wala ‘to hindi po siya makapag-aral. Bakit? Malayo po yung ibang eskwelahan po. Ah malayo kasi eh. No. Ano na yung napansin mong ano sa kanya? Yung pagbabago simula nung marunong na siyang ano sumulat mag abd ganyan. Oh na nasasabi na niya A B C D O hanggang Z hanggang Z. Katulad ni Annalyn, dito na lumaki at nagkapamilya si Dorena. Pinayagan din sila ng may-ari ng musileyo na pansamantalang tumira rito. Kung may anak ka t’s dito ka nakatira sa sementeryo, anong pakiramdam? Parang mabigat na dito siya lumaki sa sementeryo dahil pagdilat ng mata niya ano sementeryo yung tinitira. Opo. Bakit gusto mong makatira sa ibang lugar? Para ano, peaceful ma’am kasi dito ka na bang may mga snatcher ganon? Maraming dumaan dito ng mga pulis ganon parang hindi [Musika] tahimik. Maging sa Maynila may ilang pamilya na sementeryo ang naging kanlungan. Yung singaw po nung patay nito po yung hinihigaan po namin. Yun po nagkakasakit po kami. Minsan inuubo po kaming lahat dahil nga po sa lamig. [Musika] Sa loob ng isang musuleo sa Tugatog Cemetery sa Malabon City, nakilala namin ang pamilya ni Mang Noel. Mahigit 10 taon na silang nakatira sa loob ng [Musika] sementeryo. Naabutan naming naghahanda ng pananghalian ng pamilya ni Mang Noel. Talong at isda ang pagsasaluhan niya at ng apat na anak. Wala ng ano eh almusal eh tanghalian depende ko eh hindi na pwede ling taon ng nakatira rito sa sementeryo sina Mangel nasunugan po kami ng bahay po tapos naghanap po ako ng matirahan eh may nagsabi sa akin na side carboy napagtanungan ko na pwedeng tumira dito daw sa loob ng sementeryo. Kausapin ko lang daw yung katiwala hanggang sa nagkulot ako ng mga plastic na tarapal na ano pag tabing tabing ko lang tapos kahoy ganun nabuo kong ganun siyaal para pag naubos kukuha uli pagka kulang kasi para hindi masayang [Musika] yung ang anak niyang si Ronalyn lim na taong gulang ramdam ang hirap ng pagtira sa sementeryo. Madumi rin naman po hindi naman po natin masasabing malinis yun kasi po may halikabok tapos yung singaw po nung patay nito po yung hinigaan po namin. Yun po nagkakasakit po kami. Minsan inuubo po kaming lahat dahil nga po sa lamig. Tsaka minsan pag malakas po yung ulbabasa po kami doon. Nakaupo lang po kami matulog. Ang nilutong pananghalian kailangan nilang tipirin. Kailangan kasi nilang dalhan ng pagkain ang kanyang asawa. [Musika] Dito na namin nalaman na dalawang taon na palang nakakulong ang misis ni Mang Noel. Php kada araw ang kinikita ni Mang Noel sa pagpapadyak. kulang na kulang raw para sa pang-araw-araw nilang gastusin. Para maka-extra, naglilinis din sila ng ibang lutso at nangangalakal ng basura. Tapos po eh. Ano na lang? Minsan kasi hindi kami kumakain. Minsan pagka ‘yung hindi namin kaya ‘yung almusal, hindi kami nag-aalmusal. Minsan mag-aalmusal kami. Wala na kaming tanghalian. Hapon na naman meron. Nga lang alanganin sa [Musika] oras. Dahil sa hirap ng buhay. Wala sa apat na anak ni Mang Noel ang nakakapag-aral. Tay natutulog. Gusto ko po may sarili po kaming bahay. Maalis po kami sa ganito. Makapag-aral din po kami para po may kinabukasan po kami. Simple lang po yung pangarap ko. Maging teacher po ako tapos matulungan ko po yung mga taong nangangailangan din po kung sakaling umangat-angat po ako. Maabutan ko po sila tapos maios po yung pamilya ko. Pagsapit ng gabi, kanya-kanyang hanap ng pwesto sa mga nito sina Ronalyn. Nangangamba rin siya para sa kanilang seguridad. Hindi naman po ako natatakot sa multo. Natatakot po ako baka po may manakit sa amin eh na ibang tao po. Lalo na po maliliit pa po yung kapatid ko. Pag natutulog ka po kasi sa gabi, minsan po may mambabato ng bote kaya hindi ko pong masasabi na kung ano yung mangyayari sa amin dito kasi hindi naman po namin hawak isip ng mga tao ‘ ba po kaya po namin alam kung anong mangyayari sa amin. Ang mga nakatira sa mga sementeryo ay maituturing ng mga informal settler. Sa buong bansa, tinatayang nasa 2.2 milyon na pamilya ang maituturing na informal settler families o ISF. May mandato ang National Housing Authority o NH na magbigay ng murang pabahay para sa mga ISF. Pero sa ngayon inuuna raw nilang i-relocate ang mga ISF na nakatira sa mga lupa kung saan itinatayo ang mga proyekto ng gobyerno. Prioridad din daw ang mga naapektuhan ng kalawidad. Merong programa ng NH ng resettlement assistance program for local government units. Doon sa mga 5 to six class cities and provinces ay sila ay binibigyan ng grant. Now, for first to fourth class cities and provinces outside Metro Manila, may nilalaan kaming 50 million per LGU. Php50 million, half grant, half loan. So, ito ay mga opportunities na makaka-address doun sa ibang housing need na ng local government unit. Kung pagbabasehan ang Republic Act 7279 o ang Urban Development and Housing Act, ang mga nakatira sa loob ng mga sementeryo ay hindi maituturing na nasa danger zone. Hindi gaya ng mga nakatira sa mga gilid ng Estero at waterways. Pero ayon sa NH, kailangang gumawa ng paraan ang nakasasakop na local government unit o LGU para mabigyan din ng desenteng pabahay ang mga nasa sementeryo. Kulang na kulang rin daw kasi ang pondo ng NH para sa mga kinakailangang pabahay. Kinuna namin ng pahayag ang Malabon LGU tungkol sa plano nila sa mga nakatira sa Tugatog Cemetery. Yung aming shelter has been adopted by the Sanggunian Panlusod. So meron na tayong plan for them. Actually sila yyung target talaga natin to be given a housing unit. at least affordable, decent and safe uh housing units. Sinubukan din naming hinga ng panig ang Cebu City LGU pero hindi pa rin sila sumasagot sa aming tawag at sulat hanggang sa ngayon. Ang mga LGUs taon-taon nagkakaroon sila ng plano. Meron silang tinatawag na pagka big time ang lungsod, meron silang 3 to 5 years development plan. Kapagka maliit ang lungsod meron silang 3 years plan. Hindi lang 1 year ‘yon. Dapat yun isama nila yon sa kanilang 3 or to 5 years plan yung usapin ng informal settlers housing relocation whether in city or off city kung saan saan pumupunta at sumisiksik ang ilan nating kababayan para makahanap ng masisilungan. Pero sa totoo lang gaya ng nauna naming nabisita, may ilang pabahay sa iba’t ibang panig ng bansa na walang nakatira at hindi napakikinabangan. [Musika] [Musika] Karapatan ng sinuman na magkaroon ng desente at maayos na pabahay. Ang mga kagaya nina Anyn at Ronalyn umaasang balang araw. Makaalis sila sa himlayan ng mga patay at may matawag silang tunay na tahanan. Sabi ko hindi naman to yung pinangarap ko para sa kanila sa mga anak ko. Hirap na hirap na po kasi kami dito. Marami pong nangangailangan ng tulong nila. Sana mabigyan po kami ng bahay. Marami pa pong mahirap dito na mas masaklap pa po sa kinalalagyan namin. Ako si Jun Federasyon. Ako si Mak Pulido. At ito ang nakatala sa aming reporters notebook. เ